Το Παράδοξο της Ελέγχου: Γιατί Όσο Περισσότερο Προσπαθείς να Ελέγξεις, Τόσο Περισσότερο Χάνεις

 

Στον κόσμο της διοίκησης και της στρατηγικής, ο έλεγχος θεωρείται συχνά ως το απόλυτο ζητούμενο. Ο manager που ελέγχει τα πάντα φαίνεται αποτελεσματικός. Ο ηγέτης που προβλέπει και ρυθμίζει κάθε παράμετρο θεωρείται ισχυρός. Κι όμως, στην πράξη, η υπερβολική επιθυμία για έλεγχο οδηγεί συχνά στο αντίθετο αποτέλεσμα. Στη διάλυση του ίδιου του συστήματος που προσπαθούμε να σταθεροποιήσουμε. Αυτό είναι το «παράδοξο του ελέγχου»! Ο υπερβολικός έλεγχος καταλήγει να γεννά αταξία.

Ο έλεγχος στηρίζεται στην ψευδαίσθηση της προβλεψιμότητας. Στην πραγματικότητα όμως, τα περισσότερα κοινωνικο-τεχνικά συστήματα (όπως οι επιχειρήσεις, οι ομάδες, ή ακόμα και οι αγορές) λειτουργούν με βάση τη μη γραμμικότητα, δηλαδή μικρές παρεμβάσεις μπορούν να προκαλέσουν δυσανάλογες αντιδράσεις. Ο Peter Senge, στο The Fifth Discipline, υποστηρίζει ότι τα δυναμικά συστήματα “αντιδρούν” στις παρεμβάσεις μας με τρόπους που δεν μπορούμε να προβλέψουμε, ακριβώς επειδή κάθε στοιχείο είναι αλληλεξαρτώμενο. Έτσι, ο αυστηρός έλεγχος μιας μεταβλητής μπορεί να αποσταθεροποιήσει ολόκληρο το οικοδόμημα.

Σκεφτείτε έναν manager που προσπαθεί να ελέγξει πλήρως τη ροή εργασιών της ομάδας του. Ελέγχει deadlines, τρόπους εκτέλεσης, ακόμα και μικρο-αποφάσεις. Αρχικά, η παραγωγικότητα φαίνεται να αυξάνεται, ωστόσο σύντομα το σύστημα αντιδρά. Η δημιουργικότητα μειώνεται, η πρωτοβουλία χάνεται, και οι εργαζόμενοι λειτουργούν μηχανικά. Το αποτέλεσμα; Μείωση της πραγματικής αποτελεσματικότητας και απώλεια εμπιστοσύνης. Όπως δείχνουν τα ευρήματα του Harvard Business Review (2018), οι οργανισμοί με υπερβολικά αυστηρή ιεραρχία εμφανίζουν χαμηλότερη προσαρμοστικότητα και υψηλότερη ψυχολογική εξάντληση.

Η φύση μάς διδάσκει ότι τα πιο ανθεκτικά συστήματα είναι αυτά με ενδογενή ευελιξία. Ένα δάσος, για παράδειγμα, διατηρεί την ισορροπία του όχι επειδή κάποιο “κέντρο ελέγχου” κατευθύνει τα πάντα, αλλά επειδή οι μηχανισμοί προσαρμογής είναι κατανεμημένοι και αυτορρυθμιζόμενοι. Το ίδιο ισχύει και για τις επιχειρήσεις. Οι οργανισμοί που καλλιεργούν αυτονομία και εμπιστοσύνη, αντί για μικροδιαχείριση, εμφανίζουν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα και καινοτομική ικανότητα.

Αυτό το παράδοξο επιβεβαιώνεται και από τη θεωρία του “control paradox” στην ψυχολογία. Όσο περισσότερο προσπαθούμε να ελέγξουμε συναισθήματα, σκέψεις ή άλλους ανθρώπους, τόσο αυξάνεται το άγχος και μειώνεται η αποτελεσματικότητα. Ο Daniel Wegner, στο έργο του White Bears and Other Unwanted Thoughts, έδειξε ότι η προσπάθεια καταστολής μιας σκέψης (“μην σκέφτεσαι έναν λευκό αρκούδο”) την καθιστά πιο έντονη. Αντίστοιχα, η υπερβολική προσπάθεια να “κρατήσουμε τον έλεγχο” οδηγεί τελικά σε απώλειά του.

Η λύση δεν είναι η πλήρης εγκατάλειψη του ελέγχου, αλλά η υιοθέτηση μιας πιο “αντι-εύθραυστης” (antifragile) λογικής, όπως την περιγράφει ο Nassim Taleb. Δηλαδή, να σχεδιάζουμε οργανισμούς και στρατηγικές που όχι απλώς αντέχουν στο απρόβλεπτο, αλλά το αξιοποιούν. Ο έλεγχος, τότε, δεν είναι ένα συνεχές σφίξιμο του σχοινιού, αλλά η ικανότητα να αφήνεις περιθώρια αυθορμητισμού, εμπιστοσύνης και αυτορρύθμισης.

Είναι ειρωνικό, αλλά αληθινό. Ο πιο σταθερός έλεγχος επιτυγχάνεται όταν δεν προσπαθείς να ελέγχεις τα πάντα. Όπως στα φυσικά συστήματα, έτσι και στις οργανώσεις, η ισορροπία δεν είναι αποτέλεσμα βίαιης σταθεροποίησης, αλλά συνεχούς δυναμικής προσαρμογής. Όταν μάθεις να εμπιστεύεσαι την “αταξία”, το σύστημα βρίσκει μόνο του τη νέα του ισορροπία.

Βιβλιογραφία

• Senge, P. (1990). The Fifth Discipline: The Art and Practice of the Learning Organization. Doubleday.
• Wegner, D. (1989). White Bears and Other Unwanted Thoughts: Suppression, Obsession, and the Psychology of Mental Control. Viking.
• Taleb, N. N. (2012). Antifragile: Things That Gain from Disorder. Random House.
• Harvard Business Review (2018). Why Too Much Structure Stifles Innovation.
• Stacey, R. D. (1996). Complexity and Creativity in Organizations. Berrett-Koehler.