Ψηφιακή Εμπιστοσύνη: Μπορούν τα Συστήματα να Κερδίσουν την Εμπιστοσύνη μας ή Μόνο να την Αξιοποιούν;

Σε μια εποχή όπου οι ψηφιακές πλατφόρμες αλληλεπιδορύν σχεδόν με κάθε πτυχή της καθημερινότητάς μας — από τραπεζικές συναλλαγές μέχρι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις — η έννοια της "εμπιστοσύνης στο σύστημα" έχει αποκτήσει κρίσιμη σημασία. Ωστόσο, παραμένει ασαφές αν τα πληροφοριακά συστήματα μπορούν πράγματι να κερδίσουν εμπιστοσύνη ή απλώς να τη διαχειριστούν με σχεδιαστικές τεχνικές και επικοινωνιακές ενδείξεις.

Στην πράξη, η ψηφιακή εμπιστοσύνη κατασκευάζεται: μέσω καθαρών user interfaces, οπτικής συνέπειας, συμβόλων ασφαλείας (π.χ. λουκέτο SSL), αξιολογήσεων τρίτων και βεβαιώσεων συμμόρφωσης με πρότυπα (π.χ. ISO, GDPR compliance). Όλα τα παραπάνω αποτελούν μηχανισμούς signal trust — ενδείξεις που αποσκοπούν στο να δημιουργήσουν θετική προδιάθεση απέναντι στο σύστημα. Ωστόσο, η ύπαρξη αυτών των ενδείξεων δεν συνεπάγεται ότι το σύστημα είναι πράγματι αξιόπιστο ως προς τη λειτουργία του ή τις προθέσεις του σχεδιαστή του.

Πολλοί χρήστες «εμπιστεύονται» λόγου χάρη τον αλγόριθμο του Netflix να τους προτείνει ταινίες ή το Uber να τους εντοπίσει αξιόπιστο οδηγό, χωρίς να γνωρίζουν απολύτως τίποτα για τα υποκείμενα μοντέλα που ενεργοποιούνται. Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για εμπιστοσύνη αλλά για συνήθεια και αδράνεια από επιλογή. Ο αλγόριθμος λειτουργεί, και αυτό αρκεί. Εδώ αναδεικνύεται το ζήτημα: η εμπιστοσύνη δεν στηρίζεται σε γνώση, αλλά σε εμπειρική αποτελεσματικότητα.

Τα λεγόμενα dark patterns στον σχεδιασμό διεπαφών αποδεικνύουν πως η εμπιστοσύνη δεν είναι πάντοτε προς όφελος του χρήστη. Πλατφόρμες όπως το Facebook έχουν κατηγορηθεί για UX πρακτικές που ενθαρρύνουν συμπεριφορές (όπως παρατεταμένη χρήση ή αποτροπή διαγραφής λογαριασμού) όχι επειδή είναι ασφαλείς ή συμφέρουσες, αλλά επειδή εξυπηρετούν εμπορικά συμφέροντα. Στις περιπώσεις αυτές η εμπιστοσύνη αξιοποιείται ως εργαλείο συμπεριφορικής διαχείρισης.

Ένα παράδειγμα ψηφιακής εμπιστοσύνης σε θεσμικό επίπεδο είναι η Εσθονική e-Government πλατφόρμα. Εκεί, το πληροφοριακό σύστημα ενσωματώνει λογοδοσία (auditability), διαφάνεια (πρόσβαση σε λογικές αποφάσεων) και τεχνική ανεξαρτησία (μη κρατική cloud υποδομή με blockchain). Αντίθετα, οι αλγόριθμοι κοινωνικής πίστωσης που εφαρμόζονται στην Κίνα λειτουργούν ως τεχνολογικοί "κανόνες πειθαρχίας", ενισχύοντας υπακοή με αντάλλαγμα προνομιακή πρόσβαση σε υπηρεσίες.

Η εμπιστοσύνη δεν κερδίζεται με εικονίδια και πιστοποιήσεις. Κερδίζεται με σχεδιαστικές αρχές, με τεκμηριωμένα μοντέλα και με δυνατότητα επεξήγησης των αποφάσεων. Ο πληροφορικός — είτε ως software engineer είτε ως system architect — φέρει την ευθύνη να επιλέγει τεχνικές που ενισχύουν την explainability και να απορρίπτει επιλογές που βασίζονται μόνο σε πειθώ και εντύπωση. Η εμπιστοσύνη δεν είναι χαρακτηριστικό των συστημάτων, αλλά αποτέλεσμα των σχέσεων που αυτά δημιουργούν με τον χρήστη.

Το ερώτημα δεν είναι πια αν εμπιστευόμαστε την τεχνολογία, αλλά αν η τεχνολογία μας αφήνει περιθώριο να μη την εμπιστευτούμε.

Βιβλιογραφία

• O'Neill, C. (2016). Weapons of Math Destruction. Crown.
• Schneier, B. (2015). Data and Goliath: The Hidden Battles to Collect Your Data and Control Your World.
• Mayer-Schönberger, V., & Cukier, K. (2013). Big Data: A Revolution That Will Transform How We Live, Work, and Think.
• European Commission (2022). AI Act Proposal.
• Redmiles, E. M. (2021). "User Perceptions of Privacy and Trustworthiness in Online Platforms". Proceedings of CHI.