Ο Ψηφιακός Δικαιωματισμός: Πληροφοριακά Συστήματα και η Επαναδιαπραγμάτευση των Ατομικών Ελευθεριών
Η διαχείριση προσωπικών δεδομένων είναι ίσως το πιο εμφανές πεδίο όπου συγκρούονται τεχνολογία και δικαιώματα. Στην εποχή της ψηφιακής ταυτοποίησης μέσω eIDAS (electronic Identification, Authentication and Trust Services), οι χρήστες καθίστανται ανιχνεύσιμοι κατά την πλοήγησή τους όχι μόνο από εμπορικές πλατφόρμες αλλά και από θεσμικούς φορείς. Ενώ η ταυτοποίηση εξυπηρετεί σκοπούς ασφάλειας και αποδοτικότητας, η υπέρμετρη χρήση της περιορίζει τη δυνατότητα ανωνυμίας — ένα στοιχείο κρίσιμο για την ελεύθερη έκφραση, τη συμμετοχή σε ευαίσθητα κοινωνικά δίκτυα ή την προστασία της ιδιωτικής ζωής σε περιβάλλοντα παρακολούθησης.
Η ανάδυση των Κεντρικών Τραπεζικών Ψηφιακών Νομισμάτων (CBDCs - central bank digital currency) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα συστημάτων όπου η αρχιτεκτονική του λογισμικού καθορίζει τα όρια της ελευθερίας. Τα νομίσματα αποτέλεσμα ψηφιακής επεξεργασίας (programmable money) προσφέρουν δυνατότητες όπως περιορισμό του χρόνου ή της χρήσης (π.χ. προσφορές που λήγουν ή που ισχύουν μόνο για συγκεκριμένα αγαθά). Αν και διοικητικά αποτελεσματικά, τέτοιες δυνατότητες εισάγουν μια νέα μορφή τεχνολογικού πατερναλισμού: η ελευθερία διάθεσης των πόρων μας δεν είναι πλέον απόλυτη, αλλά υπό όρους κώδικα.
Στον χώρο της διακυβέρνησης, οι βάσεις δεδομένων πολιτών και τα μητρώα επαληθεύσεων αποτελούν πλέον βασικά εργαλεία πολιτικής εφαρμογής. Το αν κάποιος δικαιούται ή όχι παροχές, η σειρά προτεραιότητας για εμβολιασμό, ακόμα και η συμμετοχή σε ψηφιακές υπηρεσίες υγείας ή εκπαίδευσης, κρίνεται από αυτόματα rules-based συστήματα. Όπως έδειξε το παράδειγμα του συστήματος κοινωνικής πίστωσης στην Κίνα, η χρήση αυτών των τεχνολογιών μπορεί να μετατραπεί από μέσο αποδοτικότητας σε μηχανισμό συμμόρφωσης.
Αλλά αυτό δεν είναι τεχνικό σφάλμα. Είναι σχεδιαστική πρόθεση.
Ο σύγχρονος πληροφορικός δεν είναι απλώς προγραμματιστής∙ είναι και νομοθέτης. Οι επιλογές του σχετικά με το τι καταγράφεται, τι παραμένει και τι διαγράφεται, είναι πράξεις που επηρεάζουν την ελευθερία, τη λογοδοσία και την κοινωνική εμπιστοσύνη. Η ευθύνη για την ενσωμάτωση αρχών όπως το "privacy by design" και το "explainability" των αποφάσεων δεν μπορεί να μετακυλίεται σε νομικές ομάδες ή εποπτικές αρχές. Είναι ενδογενές κομμάτι του επαγγέλματος.
Η επαναδιαπραγμάτευση των ατομικών ελευθεριών στην εποχή των πληροφοριακών συστημάτων απαιτεί κάτι περισσότερο από τεχνική αρτιότητα: απαιτεί ηθική σαφήνεια. Οι οργανισμοί που σχεδιάζουν, διαχειρίζονται ή προμηθεύονται τέτοια συστήματα θα πρέπει να ενσωματώνουν μηχανισμούς λογοδοσίας, επιλογής και ελέγχου.
Ο ψηφιακός δικαιωματισμός δεν είναι πολυτέλεια. Είναι ο μόνος δρόμος για να μετατραπεί η τεχνολογία σε εργαλείο ελευθερίας, και όχι ελέγχου.
Βιβλιογραφία
- Lyon, D. (2018). The Culture of Surveillance: Watching as a Way of Life. Polity.
- Zuboff, S. (2019). The Age of Surveillance Capitalism. PublicAffairs.
- European Commission (2021). Proposal for a Regulation on European Digital Identity (eIDAS 2.0).
- Bank for International Settlements (2020). Central Bank Digital Currencies: Foundational Principles and Core Features.
- Eubanks, V. (2017). Automating Inequality. St. Martin’s Press.
